ثبت آثار و ابزار موسیقایی؛ چرا و چگونه؟
کپی‌رایت – سرنوشت ترانه‌سرا و آهنگ‌ساز در موسیقی ایرانی
در جهان پرهیاهوی امروز که انتشار و بازنشر آثار موسیقایی تنها با چند کلیک ممکن شده، حق مؤلف یا همان کپی‌رایت، همچون سپری از ارزش‌های هنرمند محافظت می‌کند. اما آیا این سپر در برابر طوفان سوءاستفاده‌ها در ایران هم به‌خوبی عمل می‌کند؟ آیا ترانه‌سراها و آهنگ‌سازان ما واقعاً در پناه قانون‌اند یا همچنان در هاله‌ای از بی‌سرانجامی گرفتارند؟
مفهوم حق مؤلف (کپی‌رایت) در موسیقی سنتی ایران
کپی‌رایت یا حق مؤلف، یکی از شاخه‌های اصلی مالکیت فکری است که از آثار اصیل ادبی و هنری حمایت می‌کند. در موسیقی، این حمایت شامل شعر (ترانه)، آهنگ، تنظیم، اجرا و حتی پارتیتور میشود. در قوانین ایران، این موضوع تحت قانون «حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان» مصوب ۱۳۴۸ به رسمیت شناخته شده است. مطابق این قانون، اثر موسیقایی از لحظه خلق، مشمول حمایت حقوقی است و نیازی به ثبت ندارد، اما ثبت رسمی اثر می‌تواند در دعاوی حقوقی و کیفری به عنوان دلیل قوی مورد استفاده قرار گیرد.
در این زمینه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مالکیت معنوی وزارت دادگستری و سازمان ثبت اسناد و املاک کشور، نهادهای اصلی رسیدگی به امور ثبت و حمایت هستند.
چالش‌های ترانه‌سراها و آهنگ‌سازان در ایران
با وجود قوانین موجود، واقعیت این است که بسیاری از هنرمندان سنتی ما از حقوق خود بی‌اطلاع هستند یا از فرآیندهای ثبت رسمی استفاده نمی‌کنند. نتیجه آن است که آثارشان بدون اجازه بازتولید، اجرا یا حتی مصادره میشود.
نمونه‌هایی از این چالش‌ها را در مواردی دیده‌ایم که موسیقی محلی یک منطقه توسط گروهی دیگر بازنواخته شده و بدون ذکر منبع در آلبوم‌هایی با مخاطب بالا منتشر شده است. گاه حتی ترانه‌های فولکلور به‌صورت تنظیم مجدد و بدون اشاره به اصالت بومی آن‌ها وارد جریان اقتصادی موسیقی شده‌اند، بی‌آنکه سهمی برای خالقان سنتی آن در نظر گرفته شود.
راهکارهایی برای ثبت و صیانت از آثار موسیقی سنتی
- مستندسازی آثار بومی: اولین گام، ثبت آثار موسیقی سنتی با استفاده از نُت‌نگاری، ضبط صوتی و تصویری است. این آثار می‌توانند در قالب آرشیوهای فرهنگی یا ثبت ملی آثار ناملموس مستند شوند.
- استفاده از سیستم‌های ثبت رسمی: ترانه‌سرا و آهنگ‌ساز می‌توانند آثار خود را در «خانه موسیقی ایران» یا اداره کل حقوق مؤلفان وزارت ارشاد ثبت کنند. همچنین ثبت در پایگاه‌های بین‌المللی مانند CISAC می‌تواند گامی برای ورود به چرخه جهانی باشد.
- ایجاد مکانیزم‌های ثبت جمعی (Collective Rights Management): تأسیس نهادهای مدیریت جمعی حقوق مؤلف می‌تواند برای حفاظت بهتر از آثار موسیقایی و دریافت حق‌التألیف نقش مهمی ایفا کند.
نقش حق مؤلف در اقتصاد موسیقی
حق مؤلف تنها یک ابزار قانونی نیست، بلکه موتور محرکه اقتصاد خلاق موسیقی است. از پلتفرم‌های استریم گرفته تا کنسرت‌ها، تبلیغات و سینما، حقوق مؤلف تضمین می‌کند که هنرمند از دسترنج خود سهم واقعی ببرد.
در دنیایی که الگوریتم‌ها و هوش مصنوعی به تولید موسیقی می‌پردازند، حفاظت از اصالت انسانی در موسیقی سنتی ایران، تنها با ابزارهایی چون کپی‌رایت امکان‌پذیر است.
چرا ثبت آثار موسیقایی اهمیت دارد؟
موسیقی، تجلی فرهنگ، هویت و احساسات یک ملت است. هنرمندانی که آثار موسیقایی خلق می‌کنند، اغلب عمر و جان خود را در راه تولید هنری صرف می‌نمایند. در دنیای امروز که آثار هنری به‌سادگی قابل ضبط، تکثیر و انتشار هستند، عدم حفاظت قانونی از این آثار می‌تواند منجر به سرقت ادبی، بهره‌برداری غیرمجاز، و حتی محو هویت خالق اثر شود.
از منظر حقوق مالکیت فکری، ثبت آثار موسیقایی ابزاری مهم برای شناسایی، حمایت و بهره‌برداری عادلانه از حقوق پدیدآورندگان است. این ثبت، به صاحبان اثر امکان می‌دهد از حقوق مادی (مانند درآمد حاصل از پخش، اجرا یا فروش اثر) و حقوق معنوی (مانند ذکر نام خالق یا جلوگیری از تحریف اثر) برخوردار شوند.
ابزارهای حقوقی برای ثبت آثار موسیقایی در ایران و جهان
در نظام حقوقی ایران، آثار موسیقایی مشمول حمایت از طریق قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸ هستند. طبق این قانون، آثار موسیقی اعم از باکلام یا بی‌کلام، پس از خلق، به‌طور خودکار تحت حمایت قرار می‌گیرند. اما برای اثبات مالکیت و جلوگیری از سوءاستفاده‌های آتی، ثبت رسمی این آثار نزد مرکز مالکیت فکری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی توصیه میشود.
در سطح بین‌المللی نیز معاهداتی مانند کنوانسیون برن (Berne Convention) از آثار موسیقایی حمایت می‌کنند. مطابق این کنوانسیون، آثار پس از خلق در هر کشور عضو، به‌صورت خودکار در سایر کشورهای عضو نیز مورد حمایت قرار می‌گیرند.
مثال داخلی: آهنگ مشهور «ای ایران» با ملودی روح‌الله خالقی و شعری از حسین گل‌گلاب، از جمله آثاری‌ست که سال‌ها بدون نظارت بر حقوق مادی استفاده می‌شد، اما امروزه تلاش‌هایی برای ثبت و احیای حقوق آن صورت گرفته است. این سرود در سال 1396 و به شمارۀ 1395 در فهرست ملی «میراث فرهنگی ناملموس» به ثبت رسید.
مثال بین‌المللی:
قطعه‌ی «Imagine» اثر جان لنون به‌طور رسمی در دفتر کپی‌رایت آمریکا ثبت شده و کلیه حقوق پخش و استفاده از آن منحصراً تحت نظارت دارندگان حقوق قرار دارد.
فرآیند ثبت آثار موسیقایی در ایران
- گردآوری اطلاعات اثر: شامل فایل صوتی، متن شعر (در صورت وجود)، اطلاعات آهنگ‌ساز، تنظیم‌کننده، نوازندگان و…
- تکمیل فرم درخواست ثبت از طریق سامانه ثبت اثر ادبی و هنری
- ارائه مدارک هویتی پدیدآورندگان و مدارک مربوط به اثر
- بررسی و ثبت رسمی در دفتر ثبت آثار موسیقایی
- دریافت گواهی ثبت که می‌تواند در دعاوی حقوقی و مذاکرات تجاری مورد استفاده قرار گیرد.
این گواهی برای قراردادهای نشر، پخش، واگذاری امتیاز و همکاری‌های بین‌المللی اهمیت فراوانی دارد.
اختراعات موسیقایی ایرانی – از سنتور تا سه‌تار برقی
علاوه بر آثار موسیقایی، در دنیای موسیقی ابزار و تجهیزات نیز نقش مهمی ایفا می‌کنند. بسیاری از نوآوری‌ها در ساخت یا اصلاح سازها و تجهیزات موسیقی، قابلیت ثبت به‌عنوان اختراع را دارند.
در نظام حقوقی ایران، مطابق قانون جدید مالکیت صنعتی مصوب ۱۴۰۳، اختراعات باید دارای ویژگی‌های جدید بودن، گام ابتکاری و کاربرد صنعتی باشند. در صورتی که اصلاح یا ساخت یک ساز یا ابزار جدید در حوزه موسیقی، این شرایط را داشته باشد، قابل ثبت به عنوان اختراع است.
نمونه‌هایی از اختراعات موسیقایی ایرانی:
- سه‌تار برقی: توسط برخی هنرمندان نوگرای ایرانی، تغییراتی در ساختار سنتی سه‌تار ایجاد شده که امکان اتصال به آمپلی‌فایر و افکت‌های صوتی را فراهم می‌کند. این نوع ساز هم صدای خاص سنتی را حفظ کرده و هم در اجرای موسیقی تلفیقی مدرن کاربرد دارد. ثبت این نوع ساز در اداره ثبت اختراعات سازمان ثبت اسناد و املاک کشور قابل پیگیری است.
- سنتور با پرده‌بندی متحرک: برخی مخترعان ایرانی طرح‌هایی ارائه داده‌اند که امکان تغییر دقیق کوک و مقامات موسیقی ایرانی را در سنتور فراهم می‌سازد، بدون نیاز به کوک مجدد سنتور در اجرا.
- دستگاه‌های آموزشی دیجیتال برای یادگیری موسیقی سنتی: اختراعاتی شامل اپلیکیشن‌ها یا سخت‌افزارهایی برای آموزش ردیف‌های دستگاهی و فرم‌های نواحی، با کمک هوش مصنوعی و بازخورد بلادرنگ، که برخی از آن‌ها در فهرست اختراعات تأیید شده توسط سازمان ثبت قرار دارند.
اهمیت ثبت اختراعات موسیقایی
ثبت این نوآوری‌ها نه‌تنها از سرقت ایده جلوگیری می‌کند، بلکه می‌تواند مسیر تجاری‌سازی این ابزارها را برای استفاده گسترده‌تر در آموزش، تولید و صادرات موسیقی ایرانی هموار کند. از منظر اقتصاد خلاق، پیوند بین سنت و نوآوری، از طریق مالکیت فکری، به‌ویژه در حوزه سازهای ایرانی، می‌تواند الگوی موفقی برای توسعه فرهنگی و صنعتی در کشور باشد.
اختراعات ثبت شده در حوزه موسیقی در ایران
ساخت ساز موسيقي از نوع رتيميك پوستي را به نام سنجه دو با شماره اظهارنامه (38410181)
ساخت ابزاری جهت تغییر فواصل نت های موسیقی(پرده گردان) در ساز سنتور با امكان ویبراسیون با شماره اظهارنامه (139850140003010843)
دستگاه بافت سیم های سازهای موسیقی(سنتور) با شماره اظهارنامه (38709159)
آلت موسیقی كه از تركیب چند ساز موسیقی تشكیل میشود(كاخون اسپانیایی دایره و ساز كوبه ای با اندذازه ها اصوات گوناگون) با شماره اظهارنامه (387071267)
ارائه یك ساز جدید موسیقی بنام نوتار با شماره اظهارنامه (38605496)
تهیه شده توسط مجموعه کارافام